Hazır məhsul

Hazır məhsul: tərifi və qiymətləndirilməsi

Hazır məhsul - satış üçün nəzərdə tutulmuş material ehtiyatlarının bir hissəsidir, və istehsal prosesinin son nəticəsir. Bu tam olaraq komplektləşdirilmiş, anbara təhvil verilmiş və satış üçün nəzərdə tutulmuş hazır məhsullardır.

Hazır məhsulun dəyəri onun istehsalı ilə müəyyən edilmiş bütün istehsal məsrəflərini (birbaşa və dolayı məsrəfləri daxil olmaqla) əhatə edir. Bu məsrəflərə aid edilə bilər:

  • Materiallar məsrəfləri (istehsalda istifadə edilmiş xammal və materiallar);
  • İstehsal avadanlığının amortizasiyası;
  • İstehsal işçilərinin əmək haqqısı və əmək haqqından sosial-sığorta ödənişləri;
  • Hazır məhsula aid edilə bilən dolayı xərclərin payı.

Ay ərzində çəkilmiş məsrəflərin cəmlənməsindən və bitməmiş istehsalın qalığının qiymətləndirilməsindən sonra istehsal edilmiş məhsulların maya dəyəri hesablana bilər.

İstehsal edilmiş məhsulun faktiki maya dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır:

İstehsal edilmiş hazır məhsulun maya dəyəri = Bitməmiş istehsal ayın əvvəlinə + Ay ərzində istehsal xərcləri - Bitməmiş istehsal ayın sonuna

Belə hesablama hər-bir istehsal edilmiş məhsul üzrə aparılır. Əgər ay ərzində məhsul istehsal edilməyibsə, ay ərzində çəkilən məsrəflər üstəgəl ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalın qalığı ayın sonuna bitməmiş istehsalın qalığına bərabər olacaq.

Hazır məhsul 204 №li "Hazır məhsul" hesabında uçota alınır. Bu hesaba aşağıdakı subhesablar açılır:

  • 204-1 İstehsaldan alınan hazır məhsul;
  • 204-2 Kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı üzrə hazır məhsul.

Hazır məhsulun istehsalı

İstehsalı başa çatmış hazır məhsullar bu məhsullar üçün nəzərdə tutulmuş anbarlara təhvil verilir. Bu zaman istehsal sahəsinin məsul şəxsi (sex rəisi (müavini) və s.) tərəfindən istehsal olunmuş hazır məhsullar "Hazır məhsulların təhvil-qəbul aktı" (Forma N HMTQA-1) ilə anbarın məsul şəxsinə təhvil verilir.

Hazır məhsulun anbara gəbul edilməsi ilə eyni zamanda müəssisənin müvafiq bölməsinin məsrəfləri silinir. Silinmə üçün əsas "Hazır məhsulların təhvil-qəbul aktı", "İstehsal cədvəlləri" olur.

Hazır məhsul 204 N-li hesabda aşağıdakı üsullardan biri ilə uçota alınır:

  • faktiki istehsal maya dəyəri ilə;
  • uçot qiymətləri ilə (normativ maya dəyəri)

Seçilən hazır məhsulun uçot qaydası müəssisənin "Uçot siyasətində" əks olunmalıdır.

Hazır məhsul faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alındıqda dövr ərzində baş verən bütün məsrəflər aşağıdakı müxabirləşmə ilə silnir:

N Əməliyyatın məzmunu Debet Kredit Məbləğ
1 Hazır məhsul anbara faktiki maya dəyəri ilə daxil olur 204 "Hazır məhsul" 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" -

Əgər istehsal edilmiş hazır məhsul müəssisənin daxilində istifadə üçün nəzərdə tutulubsa, o zaman, hazır məhsul 201 "Material ehtiyatları" hesabına silinir

Hazır məhsulun satışı zamanı onun dəyəri 204 -cü hesabının kreditindən 701 "Satışın maya dəyəri üzrə xərclər" hesabının debetinə silinir.

Hazır məhsul uçot qiymətləri ilə uçota alındıqda normativ maya dəyəri istifadə edilir.

Normativ maya dəyəri müəssisədə gəbul edilən normativlər əsasında müəyyən edilir.

Hazır məhsul uçot qiymətləri ilə uçota alındıqda normativ və faktiki maya dəyərləri arasında yaranan fərq dövrün sonunda silinməlidir.

Misal.

A şirkəti meyvə cemlərinin istehsalı ilə məşğuldur. Onların istehsalı üçün A şirkəti 15 500 manatlıq meyvə almışdır. Alınan meyvələr istehsala verilərək orada emal edilib, qablaşdırılıb və satış üçün anbara verilmişdir.

Ay ərzində istehsalat işçilərinin əmək haqqısı 6 000 manat, sosial sığorta xərcləri 1 320 manat, istifadə edilən qablaşdırma malları 500 manat təşkil edib.

Müəssisənin uçot siyasətinə görə hazır məhsul uçot qiymətləri (normativ maya dəyəri) ilə uçota alınır.

Nəticədə müəssisənin daxili uçot qiymətləri (normativ maya dəyəri) ilə ay ərzində 23 500 manatlıq cemlər istehsal edilib.

Faktiki maya dəyəri ilə uçot qiymətləri (normativ maya dəyəri) arasındakı fərq 180 manat təşkil edib. Faktiki maya dəyəri normativ maya dəyərindən azdır. Bu fərq ayın sonunda qırmızı storno üsulu ilə 204 "Hazır məhsul" hesabına silnib.


N Əməliyyatın məzmunu Debet Kredit Məbləğ
1 Emal edilən meyvələrin dəyəri silinir 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" 201-1 "Xammal və materiallar" 15 000
2 İstehsalatda işləyən işçilərin əmək haqqısı hesablanır 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar" 6 000
3 Hesablanan işçilərin əmək haqqısına görə sosial sıöorta xərcləri 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər" 1 320
4 Qablaşdırma materiallarının silinməsi 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" 201-4 "Tara və tara materialları" 500
5 Hazır məhsul anbara normativ maya dəyəri ilə daxil olur 204 "Hazır məhsul" 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" 23 500
6 Hazır məhsulun faktiki və normativ maya dəyəri arasında olan fərq silinir (storno) 204 "Hazır məhsul" 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" (180)

Hazır məhsulun satışı

Hazır məhsulun satışı müştərilər ilə bağlanılan müqavilələr əsasında və ya pərakəndə ticarət yolu ilə təşkil edilir. Anbardan hazır məhsulun buraxılması satış şöbəsinin əmri və ya müqavilə əsasında həyata keçirilir. Anbardan buraxılmış hazır məhsul AR Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada elektron qaimə-faktura tərtib edilməklə sifarişçilərə göndərilir. Eyni zamanda, müqavilənin şərtlərinə görə mühasibatlıqlda hesab-faktura tərtib edilir.

Hazır məhsulun satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər mühasibat uçotunda əks etdirildikdə onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər (mövcud olduqda) 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində, hazır məhsulun ilkin dəyəri və ya mümkün xalis satış dəyəri 701, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış hazır məhsul üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş hazır məhsullar və mallar aksiz vergisi tətbiq edilən məhsullar olduqda hesablanılmış aksiz vergisi məbləği 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Təqdim edilmiş məhsullara görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Satılmış və ya əvəzsiz əldə edilmiş hazır məhsula görə gəlirlər 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş hazır məhsul və digər ehtiyatlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Hazır məhsul mühasibat uçotu subyektinin öz ehtiyacları üçün material ehtiyatı kimi istifadə edildiyi halda, hazır məhsul material ehtiyatları kimi təsnifləşdirilməklə 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Mühasibat uçotu subyektinin öz ehtiyacları üçün material ehtiyatı kimi istifadə etdiyi aksiz vergisinin obyekti olan və onların istehsalı prosesində aksiz vergili xammal istifadə edilmişdirsə, bu xammallar üzrə aksiz vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:

  1. aksiz vergisi əvəzləşdirildiyi halda 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
  2. aksiz vergisi əvəzləşdirilmədiyi halda 201 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.

Xidmət prosesi başa çatdıqda xidmət məsrəfləri xərc kimi tanınan zaman 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.

Bioloji aktivlərdən və ya bioloji aktivin transformasiyasından əldə edilən kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə istifadə edilmiş məsrəflərin uçotu 22.47-ci bəndin tələblərinə uyğun olaraq mühasibat uçotunda əks etdirilir. Həmin məsrəflər hazır məhsul kimi mədaxil edildikdə 204-2 №li subhesabın debeti və 202 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.

Mühasibat uçotu subyektinin 204 №li “Hazır məhsul” hesabında uçota alınan məhsulları satıldıqda onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər mövcud olduğu hallarda 208 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, hazır məhsulun ilkin dəyəri və ya mümkün xalis satış dəyəri məbləği isə 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.

Misal.

A şirkəti ay ərzində istehsal etdiyi meyvə cemlərini B şirkətinə 25 500 manata satmışdır. Satılmış cemlərin maya dəyəri 23 320 manat təşkil etmişdir.


N Əməliyyatın məzmunu Debet Kredit Məbləğ
1 Satılan cemlərin maya dəyəri silinir 701 "Satışın maya dəyəri üzrə xərclər" 204 "Hazır məhsul" 23 320
2 Gəlirin tanlnması və debitor borcun əks olunması 211 "Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" 601 "Satış" 25 500
3 Satılan hazır məhsul üzrə hesablanan ƏDV 211 "Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" 521 "Vergi öhdəlikləri" 4 590
4 B müəsisəsindən ödənişin daxil olması-əsas məbləğ 223 "Bank hesablaşma hesabları" 211 "Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" 25 500
4 B müəsisəsindən ödənişin daxil olması-ƏDV 226 "ƏDV sub-uçot hesabı" 211 "Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" 4 590

Bitməmiş istehsal

Texnoloji proseslərlə nəzərdə tutulmuş bütün mərhələləri (dövrləri, hədləri) keçməyən məhsullar (işlər), habelə komplektləşdirilməmiş, sınaqdan və texniki qəbuldan keçməmiş məmulatlar bitməmiş istehsala aid edilirlər.

Mühasibat uçotunda bitməmiş istehsal aşağıdakı kimi əks oluna bilər:

  • Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda:
    • faktiki istehsal maya dəyəri üzrə;
    • normativ istehsal maya dəyəri üzrə;
    • müstəqim (birbaşa) xərc maddələri üzrə;
    • xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri üzrə;
  • Tək-tək məhsul istehsalı zamanı bitməmiş istehsal balansda "faktiki istehsal xərcləri" üzrə;
Bitməmiş istehsalın həcmi inventarizasiya və ya sənədləşdirmə üsulu ilə müəyyən edilir.

Uzun istehsal dövrü olan məhsul istehsal edən və ya kompleks xidmətlər göstərən (tikinti, elmi, layihə və s.) müəssisələr gəliri 2 cür tanıya bilərlər:

  • bitmiş və sifarişçiyə təhvil verilmiş işlər kimi;
  • görülmiş işlərin mərhələləri üzrə.
Bitməmmiş istehsalın qalıqları xammal və materialların, hazır məhsulun qalıq və hərəkətlərini əks etdirən ilkin uçot sənədləri əsasında qiymətləndirilir. Bitməmiş istehsalın həcmi texnoloji prosesin xarakteri və müddətindən, və istehsal edilən məhsulun xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bitməmiş istehsal qalıqlarının həcmi inventarizasiya ilə müəyyən edilir.

Hesabat dövrünün sonuna olan 202 "İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri" hesabının qalığı bitməmiş istehsalın qalığını göstərir.

Mənfəət vergisinin hesablanmsı zamanı məsrəflərə yalnız təqdim edilmiş (satılmış) hazır məhsula aid olan birbaşa xərclər aid edilir. Bitməmiş istehsala və təqdim edilməmiş (satılmamış) hazır məhsula çəkilən birbaşa məsrəflər xərclərə aid edilmir.

Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan xərclər hesabatda ayrıca maddə üzrə gələcək dövrlərin xərcləri kimi əks etdirilərək, onların aid olduğu müddət ərzindəki istehsal və ya tədavül xərclərinə, yaxud müvafiq vəsait mənbəyinə aid edilir.

Misal.

Müəssisə corab istehsalı ilə məşğuldur. Ay ərzində müxtəlif modellərdə 99 000 cüt corab istehsal edilmişdir. Ay ərzində 20 000 manat dəyərində müxtəlif ceşiddə saplar, 10 000 manat dəyərində istehsalat işçilərinin əmək haqqısı, 8 000 manat istehsalat rəhbərlərinin və ofis işçilərinin əmək haqqısı, 1 500 manat sair istehsalat xərcləri, 800 manat sair təsərrüfat xərcləri, 500 manat avadanlığların cari təmiri təşkil etmişdir. Avadanlığın amortizasiyası bir ay üçün 5 000 manat təşkil etmişdir. Ayın sonunda istehsal sexində tam istehsal prosesini keçməmiş 1 000 cüt corab birməmiş istehsal kimi qalmışdır. Müəssisənin uçot siyasətində hazır məhsullar uçot (norma) qiymətləri ilə uçota alınır. Corabların uçot qimyətləri - 0.35 manatdır.

N Əməliyyatın məzmunu Debet Kredit Məbləğ
1 Corabların istehsalı üçün istifadə edilmiş saplar 202-2 "Xammal və materiallar" 201-2 "Xammal və materiallar" 20 000
2 İstehsalat işçilərinin əmək haqqısı 202-3 "Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər" 533 "İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları" 10 000
3 İstehsalat rəhbərlərinin və ofis işçilərinin əmək haqqısı 202-6 "İstehsalatla (işlə və xidmətlə) bağlı ümumistehsal məsrəfləri" 533 "İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları" 8 000
4 Sair təsərrüfat xərcləri 202-6 "İstehsalatla (işlə və xidmətlə) bağlı ümumistehsal məsrəfləri" 244 "Təhtəlhesab məbləğlər" 800
5 Avadanlığın amortizasiyası 202-4 "İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri" 112 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar - Amortizasiya" 5 000
6 99 000 cüt hazır məhsul olan corabın anbara daxil olması 204 "Hazır məhsul" 202 "İstehsalat məsrəfləri" 34 650

Vergi uçotu

Aktivlərin dəyərinə onların alınması, gətirilməsi, istehsalı, tikilməsi, quraşdırılması və qurulması üçün çəkilən xərclər, həmçinin vergi ödəyicisinin gəlirdən çıxmaq hüququna malik olduğu xərclər və əsas vəsaitlərin (vəsaitin) yenidən qiymətləndirilməsindən yaranan artım (yenidən qiymətləndirilmə nəticəsində yaranan müsbət fərq) istisna edilməklə, aktivlərin dəyərini artıran digər xərclər daxil edilir.

Vergi ödəyicisi özünün mülkiyyətində olan və sonradan satılmaq, yaxud məhsul istehsalı, işlər görülməsi və ya xidmətlər göstərilməsində istifadə olunmaq üçün nəzərdə tutulan hər hansı malı əmtəə-material ehtiyatlarına aid etməyə borcludur.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi istehsal etdiyi, yaxud satın aldığı malların istehsal xərclərinə və ya satınalma qiymətlərinə əsasən müəyyənləşdirilən dəyərini uçotda əks etdirməyə borcludur. Vergi ödəyicisi bu malların saxlanmasına və nəql olunmasına çəkilən xərcləri də onların dəyərinə daxil etməlidir.

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu apararkən vergi ödəyicisi mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və ya dəbdən düşmüş qüsurlu malın, yaxud digər səbəblər üzündən istehsalına çəkilmiş xərclərdən (satınalma qiymətindən) yüksək qiymətə satıla bilməyən malın (məhsulun) dəyərini onların satıla biləcəyi qiyməti əsas götürməklə qiymətləndirə bilər.

Vergi ödəyicisi onun ixtiyarında olan malların fərdi uçotunu aparmırsa, o, əmtəə-material ehtiyatlarının uçotunu orta maya dəyəri ilə qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə aparmaq hüququna malikdir.

Yazı sonuncu dəfə 2019-01-03 tarixində yenilənib.

www.muhasib.az. Bütün hüquqlar qorunur © 2010-2024.
Saytdakı materiallardan istifadə etdikdə www.muhasib.az saytına keçid qoymaq vacibdır!